Болашақта Қарашығанақ кен орнын әрі қарай дамыту мақсатында КПО компаниясы қолданыстағы өндірістік инфрақұрылымды кеңейтуді, жаңа нысандарды салуды, соның ішінде санитарлық қорғау аймағын абаттандыру шеңберінде теректер отырғызуды жоспарлап отыр.

2018-2026 жж. арналған санитарлық қорғау аймағын әрі қарай дамыту жоспарын жүзеге асыру мақсатында КПО ҚМГКК және СҚА аймағында тарихи-мәдени мұра ескерткіштерін анықтау және зерттеу жұмыстарын жүргізуді қолдады. Зерттеу жұмыстары 2019 жылы жүргізілді.

• Тарихи-мәдени мұралар объектілеріне КПО компаниясы шаруашылық қызметінің теріс әсерін тигізбеу;
• Кен орнында жаңа нысандардың болашақ жобаларын дайындаған кезде анықталған тарихи-мәдени мұралар объектілерін және олардың қорғау аймақтарын ескеру.

Археологиялық зерттеулер тарихи объектілерді анықтау, олардың сипаттамаларын, нақты орналасқан жерлерін анықтау, оларды қорғау және / немесе зерттеу үшін ұсыныстар дайындау мақсатында жүргізілді. Жұмыстарды «Қазақстан қолданбалы экология агенттігі» ЖШС («ҚҚЭА» ЖШС) және «Археологиялық экспедиция» ЖШС жүргізді.Археологиялық барлау «Тарихи-мәдени мұра объектілерін қорғау және пайдалану туралы» Қазақстан Республикасы Заңының талаптары негізінде жүргізілді және шартты түрде үш кезеңге бөлінді:

Алғашқы кезең тарихи, ғылыми дереккөздермен және мемлекеттік тізілімдегі ескерткіштер жиынтығымен жұмысты, аймақтың топографиялық карталарын және ғарыштан алынған суреттерді зерттеуді қамтыды.

Далалық жұмыстар кезеңі келесілерді қамтыды:

• ТММ объектілер жағдайын анықтау және тіркеу мақсатында зерттеу аймағын және оның айналасын визуалды тексеру;
• Фотосуретке түсіру, сызба-кескінін дайындау, географиялық координаталарын белгілеу, барлық ТММ объектілерін сипаттау, стратиграфиялық жағдайды анықтау және талдау;
• Материалдарды жинау, табылған материалдардың сипаттамасын дайындау (бар болса).

Соңғы кезеңде алынған деректерді камералдық өңдеу, тіркелген ТММ объектілерін талдау және оларға түсінік беру жұмыстары жүргізілді.

Археологиялық барлау жұмыстары барысында 53 ТММ объектісі анықталып, құжатталды, оның ішінде:

• 34 археология ескерткіші;
• 3 сәулет және қала құрылысы ескерткіші;
• Жергілікті маңызы бар 16 киелі нысан.

Анықталған археологиялық ескерткіштердің негізгі бөлігі ерте темір дәуіріндегі жерлеу ескерткіштерімен ұсынылған және олар сармат тайпаларының шеңберіне, екі ескерткіш орта ғасырға және үшеуі этнографикалық кезеңге жатқызылды.

Зерттеу нәтижесінде тарихи-мәдени мұра объектілерінің көпшілігі табиғи факторлардың әсерінен және жол салу, ағаш отырғызу және т.б. сияқты адамның іс-әрекеті салдарынан бұзылғаны анықталды. Сонымен қатар кен орнының заманауи инфрақұрылымы (жолдар, коммуникациялар және т.б.) техногендік әсер ету деңгейінің қосымша факторы болып табылады. Сондай-ақ 12 археология ескерткішіне қауіп төніп тұрғанын және олардың тарихи және мәдени әлеуетін сақтау мақсатында толық археологиялық зерттеу жүргізуге ұсынылғанын атап өткен жөн.

Жалпы археологиялық зерттеулердің нәтижелері бойынша КПО компаниясы келесі іс-шараларды жүргізді:

• Қазақстан Республикасының стандарттарына сәйкес тарихи-мәдени мұралар объектілерінің кен орны мен санитарлық қорғау аймағында орналасу карталары әзірленді, қорғау белгілерінің дизайн-жобасы жасалды;
• Әр ТММ объектісі қорғау аймағының өлшемдері мен қажет қорғау белгілерінің саны анықталады;
• Археологиялық ескерткіштерге қорғау аймақтарын белгілеу мақсатында жер учаскелерін алу қажеттілігі анықталды;
• «БҚО тарихи мәдени мұрасын қорғау жөніндегі мемлекеттік инспекция» МКҚК мақұлдаған археологиялық зерттеулердің нәтижелері бойынша есеп дайындалды. Есепке Ә.Х. Марғұлан атындағы Археология институтының және Қазақстан Республикасы білім және ғылым министрлігінің рецензиялары берілді.